مافی بەدەستهێنانی زانیاری
لە هەرێمی کوردستان
لێکۆڵینەوەیەکی بەراوردکاری
م.ی مەجید ساڵح عەزیز
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
0771415468
07501415468
پوختە:
ئامانجی ئەم توێژینەوەیە بریتیە لە لێکۆڵینەوە لە یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری ومێژووی سەرهەڵدانی و پراکتیزە کردنی ئەو یاسایە لە وڵاتانی دونیا و پرەنسیپە نێو دەوڵەتیەکانی، هەروەها لە رێگەی بەراوردکردنی هەردوو یاسای بەدەستهێنانی زانیاری لە هەرێمی کوردستان و تورکیا و رادەی رەچاوکردنیان بۆ پرەنسیپەکانی رێکخراوی مادەی 19. بۆ ئەم توێژینەوەیە رێبازەکانی شیکاری - بەراوردکاری بەکارهاتوەو کەڵک لە کتێب وگۆڤارو راپۆرتی پەیوەندیدار وەرگیراوە بۆ هەڵنجانی کۆمەڵێک دەرئەنجام. لە ئەنجامی بەراوردکاری نێوان هەر نۆ پرەنسیپەکانی رێکخراوی مادەی 19 بۆ مافی بەدەستهێنانی زانیاری، یاساکەی هەرێمی کوردستان توانیویەتی هەشت پرەنسیپی جێبەجێ بکات و لە چاو یاساکەی تورکیاشدا یاسایەکی پێشکەوتوترە.
وشە کلیلیەکان:
رێکخراوی مادەی 19، یاسای مافی دەسکەوتنی زانیاری لە هەرێمی کوردستان – عێراق، یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری لە تورکیا، ئاوارتە، شەفافیەت.
- پێشەکی
ئەوەی مرۆڤەکانی ئەمڕۆ لەوانەی دوێنێ و سبەینێ و دوسبەی جیا دەکاتەوە ئاستی و هەستکردنیان بەدەوروبەر و رادەی زانینانە بەو رووداوانەی دەگوزەرێت، لەم سەردەمدا زانیارییەکان وەک کاڵا مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت و یاساکانی بازاڕیان بەسەردا جێبەجێ دەکرێت. دامودەزگاکانی حکومەت و بوارە گشتییەکان بەردەوام زانیاری بەرهەم دێنن و کڕین و فرۆشتنیان پێوە دەکەن، زۆرجاریش بە هۆی گرنگیانەوە دەدزرێن یان بەمەبەست دەشاردێرێنەوە، هۆکارەکەشی ئەوەیە کە "هەمو کەسێک هەر لە مامۆستا و پزیشک و ئەندازیارە و رۆژنامەنووس و سەرباز و سیاسیەتمەدار، بگرە تا دەگاتە هاوڵاتیەکی سادە، لە بواری کارەکانیاندا پێویستیان بە زانیاری هەیە، هەر لە بەر ئەوەیە ئەم سەردەمە پێی دەوترێت سەردەمی زانیارییەکان و کۆمەڵگای نوێش بە کۆمەڵگای زانیاری ناوزەد کراوە"([1]).
لە هەرێمی کوردستانیشدا کە ئێستا بە قۆناغی گوزەر بەرەو دیموکراسیدا تێپەڕدەکات، تادێت خواست لە سەر زانیاری فراوانتر دەبێت و کاردەکرێت بۆ ئەوەی زانیارییەکان لە حەشارگەو شوێنە نهێنیەکانەوە دەربهێنرێت و بخرێنە بەردیدی هەموان، کۆمەڵێک هۆکار لە پشت ئەو خواستەوەیە، سەرەکی ترینیان ئەوەیە نوخبەی" دەستەبژێری" روناکبیر و هەندێ لە سیاسەتمەدارانی کوردستان گەیشتونەتە ئەو باوەڕەی هەرگیز کوردستان بە بێ بوونی هاوڵاتیەک کە زانیاری راست و دروستی لە لابێ، ناتوانێ شەفافیەت پەیڕەو بکات و کار بۆ بنبڕ کردنی گەندەڵی بکات؛ چونکە لە ژینگەیەکی کراوە و پڕ لە زانیاریدا هاوڵاتیان دەتوانن بۆچونەکانی خۆیان بە شێوەیەکی واقعیانە لە سەر مەسەلە جیاجیاکان گەڵاڵە بکەن. بە پێچەوانەوە لە ژینگە داخراو و تاریکەکاندا بێ متمانەیی بە سەر پەیوەندیەکاندا زاڵ دەبێت و بڕیارەکانیش لە سەر بناغەیەکی نادروست دەدرێن.
ئەم توێژینەوەیە دەیەوێت لە دوو بەشدا ئەوە روون بکاتەوە مافی بەدەستهێنانی زانیاری چییەو چ رۆڵێکی هەیە لە پێشخستنی کۆمەڵگاکان و سەقامگیر کردنی ژیانی دیموکراسی و ئەو یاسایەی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە بە بەراورد لەگەڵ یاسای مافی دەست راگەیشتن بە زانیارییەکانی تورکیا تا چ رادەیەک رەچاوی پێوەرە نێودەوڵتیەکانی رێکخراوی مادەی 19 کردوە.
رێبازی توێژینەوەکە:
بۆ گەیشتن بەو مەبەستانەی کە توێژینەوەکەی لە پێناودا ئەنجامدراوە، پشت بە رێبازی وەسف و شیکاری بەراوردکاری دەبەسترێت،
ئامانجی ئتوێژینەوەکە:
بریتیە لە خستنەڕووی چەمکی مافی بەدەست هێنانی زانیارییەکان و ئەو پرەنسیپە یاسایانەی کە ئەم مافەی لە سەر دامەزراوە، لە رێگەی بەراورد کردن لە نێوان یاسای (مافی دەستکەوتنی زانیارییەکان لە هەرێمی کوردستان) و یاسای مافی بەدەستهینانی زانیاری تورکیا رادەی ئازادی و بەربەستەکانی هەردوو یاساکە دیاری دەکات.
گرنگی توێژینەوەکە:
گرنگی ئەم توێژینەوە لەوەدایە باس لە یەکێک لە گرنگترین مافەکانی مرۆڤ دەکات کە لە ئێستادا بوەتە خواستێکی سەرەکی رێکخراوەکانی تایبەت بە مافەکانی مرۆڤ و شەفافیەت و دەسەڵاتی باش.
گریمانەکانی توێژینەوەکە:
ئەم توێژنەوەیە لە سەر بناغەی دوو گریمانەی سەرەکی دانراوە:
یەکەم: یاسای (مافی دەستکەوتنی زانیارییەکان لە هەرێمی کوردستان) نەیتوانیوە رەچاوی پێوەرە نێودەوڵەتیەکانی یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری بکات کە لە لایەن رێکخراوی مادەی 19 دانراوە.
دوەم: بە پێی ئەزمون و دورودرێژی تەمەنی حوکمڕانی لە تورکیا، یاساکەی تورکیا پیشکەوتو ترە لە یاساکەی هەرێم.
بەشی یەکەم
بنەما تیۆرییەکانی
مافی بەدەستهێنانی زانیاری
1-1: چەمکی مافی بەدەستهێنانی زانیاری
"ماف" چەمکێکی بەرفراوانەو لە زۆر بەشی جیاجیادا بەکاردێت، بەڵام "مافی زانین" یەکێکە لە گرنگترین خواستەکانی کۆمەڵگای مۆدێرن و پێدانی ئەو زانیاریانەی لە دامودەزگاکانی حکومەت پارێزراوە رۆڵێکی گەورە دەگێڕێت لە پرۆسەی شەفافیەت و کرنەوە بەرووی هاوڵاتیاندا.
"جيمز ماديسون" چوارەم سەرۆکی ئەمریکا لە ساڵی 1822یەکەم کەس بوو باسی لە مافی زانیین کرد، ئەو یەکێک بوو لە رێبەرە سیاسیەکانی ئەمریکا، لەو بارەوە وتویەتی:
"حکومەتێک کە خەڵک هەڵیبژاردبێت، گەر ئەو زانیاریانە کە پەیوەندیان بە بەرژەوەندی و کاروبارەکانی ژیانی خەڵکەوە هەیە ئاشکرا نەکات، ئەوە سەرەتایەکە بۆ شانۆگەریەکی گاڵتەجاڕی یان شانۆگەریەکی تراژیدی یان هەردوکیانە پێکەوە. هەردەم زانین بەسەر نەزانیندا سەردەکەوێت، ئەو گەلەی کە دەیەوێت خۆی خۆی بەڕێوە ببات، دەبێ خۆی بە هێزی زانین پڕ چەک بکات"([2]).
ئەگەرچی ئەم وتەیەی ماديسون زیاتر لە دووسەد ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە، بەڵام تا دێت زیاتر راستیەکانی ئاشکرا دەبن. چونکە زانین هێزێکی کاریگەرە بە دەست گەلانەوە و ئەو گەلەی نەزان بێت، رێگە بۆ دەسەڵاتدارانی ناخۆیی و تەنانەت داگیرکەرانیش خۆش دەکات چۆنیان بوێت بەڕێوەی ببەن و بڕیار و چارەنوسی بەدەستی خۆی نابێ.
سەرەتایترین بنەما لە هەر وڵاتێکی دیموکراتدا ئەوەیە کە هاوڵاتیانی بتوانن لە پاڵ پەرلەماندا چاودێربن بەسەر رەفتارەکانی حکومەت و کاربەدەستانی وڵاتەوە، بەڵام ئەو چاودێرییە لە خۆڕا ناکرێت. مەرجی ئەو کارە دەستراگەیشتنی ئازادانەی هاوڵاتیانە بە زانیارییەکان.
مافی بەدەستهێنانی زانیاری بریتیە لە:
"دەستراگەیشتنی هاوڵاتیان بەو زانیاریانەی کە لە دامودەزگا گشتیەکان وهەندێ لە دامودەزگا تایبەتیەکان پاریزراوەو تایبەتن بەو چالاکیەکانەی ستراکتۆری حکومەت لەناوخۆو دەرەوە ئەنجامی دەدات([3])"
لە چارەکی یەکەمی کۆتایی سەدەی رابردوەوە لەو وڵاتانەی کە دیموکراتیان کردوەتە بنەمای دەسەڵاتدارێتی، ئەم مافە وەک مافێکی رەوای سەرەکی هاوڵاتیان دانیپێدانراوەو لە زۆربەی دەستورو بەڵگەنامەکانیاندا گرەنتی پێدانی زانیاری بە هاوڵاتیان دراوە.
بونیادی مافی بەدەستهێنانی زانیاری لە سەر ئەو گریمانەیە بونیادنراوە کە: "دەوڵەت نەک خاوەن، بەڵکو ئەمانەتداری زانیارییەکانە"([4]).بەو مانایە کە لە کۆمەڵگا دیموکراتەکاندا هاوڵاتیان متمانەیان بە حکومەتی خۆیان هەیە بۆ ئەوەی لە بەرژەوەندی گشتی و بەرژەوەندی ئەواندا زانیارییەکان کۆکاتەوە و پۆلێنیان بکات.
1-2 : کورتە مێژوویەکی یاساکانی مافی بەدەستهێنانی زانیاری
تاوەکو ساڵی 1990، تەنها (13) وڵات یاسای مافی دەستراگەیشتن بە زانیارییان هەبوو، بەڵام ئیستا زیاتر لە (95) وڵات کە ژمارەی دانیشتوانیان زیاتر لە پێنج ملیار کەسە یاسای تایبەتیان هەیە بۆ دەست ڕاگەیشتنی هاوڵاتیان بەو زانیاریانەی کە لای حکومەت و دامەزراوە گشتیەکاندا پارێزراوە.
لە دەستوری ژمارەیەک لە وڵاتاندا ئازادی زانیاری و مافی دەستراگەیشتن بە زانیارییەکان بە فەرمی دانی پێدانراوە، ئەم مافە یان بەشێوەیەکی راشکاو و ئاشکرا لە دەستورەکاندا ڕەچاوکراوە، یاخود هەندێجار لە راڤەی دادگای باڵای دەستوری وڵاتەکاندا بۆ ناوەڕۆکی بەندەکانی دەستور ئەو مافە بەرەسمی دانی پێدا نراوە.
بۆ یەکەمجار پەرلەمانی شانشینی سوید لە ساڵی 1766دا "یاسای مافی دەستراگەیشتن بە زانیاری" دەرکرد، ئەم یاسایە دامودەزگاکانی دەوڵەت ناچار دەکات داواکاری ئەو هاوڵاتیانەی کە داوای زانیاری دەکەن جێبەجێ بکات. لە ئێستادا یاسای ئازادی زانیارییەکان بەشێکی گرنگی دەستوری سوید پێکدەهێنیت، بە پێی ئەو یاسایە هەمو هاوڵاتیەکی سویدی دەتوانێت دەستی بە زانیارییەکانی دامودەزگاکانی حکومەت بگات. لە یاساکەدا رێکارەکانی وەرگرتنی زانیاری شێوازی وەڵامدانەوە و پەنابردن بۆ دادگاکان و ئەو زانیاریانەی کە رێگە بە بڵاوکردنەوەیان نادرێت، دیاری کراوە.
دوای سوید، کۆلۆمبیا دوەم وڵاتە کە لە ساڵی 1888 یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری لە لایەن پەرلەمانەوە دەرکراوە و دەستراگەیشتن بە بەڵگەنامەو زانیارییە دەوڵەتیەکانی بە مافێکی رەوای هاوڵاتیانی خۆی زانیوە. ئەم یاسایە دوای دوو ساڵ لە پەسەندکردنی دەستوری لیبرالی کۆلۆمبیا دێت. بەپێی یاساکە هەموو هاوڵاتیەک دەتوانێ لە رێگەی داخوازیەکەوە بەڵگەنامە دەوڵەتیەکانی دەست کەوێت، تەنها لەو کاتانەدا نەبێت کە بە یاسا ئەو مەسەلەیە سنوردار کرابێت. ئەو یاسایە تا ئێستاش کاری پێدەکرێت.
دوابەدوای کۆلۆمبیا فلنەندا سێیەم وڵاتە کە لە ساڵی 1951 ئەو یاسایەی دەکرد، یاساکەی فلنەندا لە ژێر کاریگەری یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری سویدایە؛ چونکە لە رووی مێژوو و کلتورییەوە هاوبەشی هەیە لە نێوان هەردوو وڵاتدا.
ئەگەرچی مێژووی ئازادی رادەربڕین لە ئەمریکا دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای دامەزراندنی ئەو وڵاتە، بەڵام حەقیقەت ئەوەیە وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا چوارەم وڵاتە کە ئەو مافەی لە ساڵی 1966 بە هاوڵاتیانی خۆی بەخشی.
لە ساڵانی رابردودا چەند وڵاتێکی ئاسیایی یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاریان دەرکردوە. فیلیپین لە ساڵی 1987 بە پێی یاسای "پێوەرەکانی ئاکارو رەفتاری فەرمانبەران و بەرپرسانی دەوڵەت" مافی بەدەستهێنانی زانیاری بە فەرمی دەرکرد. لە ساڵی 1995 هۆنگ کونگ یاسایەکی هاوچەشنی دەرکرد و کوریای باشور و تایلەندیش لە ساڵی 1997 ئەو یاسایەیان خستە بواری پراکتیکیەوە. لە ساڵی 1999 ژاپۆن یاساکەی دەرکرد و دەرگا لە بەردەم وڵاتانی دیکەدا کرایەوە بۆ ئەوەی بچنە ریزی یانەی ئەو وڵاتانەی کە خاوەنی یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیارین. ئوزبەکستان 1997 پاکستان 2002، بەنگلادیش 2008، ئازربایجان 2005، تاجیکستان 2002، تورکیا 2003، ئەفغانستان لە ساڵی 2014 یاسایەکی تایەبت بە پێدانی زانیاری دەرکرد
لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تا ساڵی 2007 ئیسرائیل تاکە وڵات بوو کە خاوەنی یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری بوو، بەڵام لە ساڵی 2009پەرلەمانی شانشینی ئوردون وەک دوەم وڵاتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یاسایەکی هاوشێوەی دەرکرد، دوابەدوای ئەویش لە ساڵی 2012 یەمەن بوو بە سێیەم وڵاتی خاوەن یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری لە ناوچەکەدا. پەرلەمانی هەرێمی کوردستانیش لە ساڵی 2013 چوارەمین یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری دەرکرد لە ناوچەکە.
لە وڵاتانی ئۆروپای رۆژهەڵاتدا وەک بەشێک لە پرۆسەی گوزەر بەرەو دیموکراسی، یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاریان قەبوڵ کردوە. زۆرێک لەو وڵاتانە وەک جێبەجێکردنی مەرجەکانی چونە ناو پەیمانی ناتۆ و یەکێتی ئۆروپا ئەو یاسایانەیان دەرکردوە.
وڵاتانی وەک ئەلبانیا 1999، بوسنە و هرزەگوڤين 2000، بولگاریا 2000. ئەستونیا 2000 رۆمانیا 2001، گورجستان، مەجەرستان 2011، لیتوانیا 1996. سربیا 2003، سلۆڤاکیا2002، کرواتیا 2003، کۆسۆفۆ 2003 روسیا 2009، ئۆکراین 2011، لە ناوەڕاستی نەوەدەکانەوە ئەو یاسایەیان دەرکردوە و هەندێ وڵاتی دیکەش پرۆژە یاسایان ئامادە کردوە بۆ دەنگدان لە سەری.
ئەفریقای باشور یەکەمین وڵاتی ئەفریقاییە کە ئەو یاسایەی لە ساڵی 2000 دەرکردوە، هاوڵاتیانی زیبامبوی و ئەنگۆلاش لە ساڵی 2002 بون بە خاوەن یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری.
بەم جۆرە دەکرێت بڵێین جیهان ئەمڕۆ بەرەو بەرقەرارکردنی یاسای ئازادی زانیاری و دەستڕاگەیشتنی هاوڵاتیان بەو زانیاریانە هەنگاو دەنێت کە بەشێوەیەکی تەقلیدی لە بن دەستی حکومەتدایە، بەڵام دەبێ ئەوە لەبەرچاو بگرین مەرج نییە بونی یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری ببێتە هۆی بەخورداری هاوڵاتیان بە زانیاری، چونکە لە هەندێ وڵاتدا هێشتا کلتوری شاردنەوەی زانیاری لە ناو دەسەڵاتداراندا زاڵە و بەرپرسان سەرپێچی دەکەن لە پێدانی زانیاری و گەر ئەوەشیان پێنەکرا لە رێگەی دەستی دەستی کردن و دانانی خەرجی زۆر و ناماقوڵەوە خۆیان لە پێدانی زانیاری دەدزنەوە. لەوەش زیاتر چۆنیەتی راڤەکردنی دادوەرەکان بۆ مادەکانی یاساکان، پراکتیزە کردنیان پەک دەخەن، لە هەندێ وڵاتیشدا ئەو ناوەندەی کە سەرپەرشتی جێبەجێکردنی یاساکان دەکات دەکەونە ژێر گوشار و هەڕەشەی بەرپرسە باڵاکانەوە و کارێک دەکەن بون و نەبونی یاساکان وەکو یەک وابێت.
بەشی دوەم:
مافی بەدەستهێنانی زانیاری لە
هەرێمی کوردستان
بە پێی سیستمی سیاسی و ئیداری وڵاتان، رێکخستنی یاسایی مافی پێدانی زانیاری لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی دیکە دەگۆڕێت، لە وڵاتە کراوەکاندا ئەو مافە بە تەواوەتی دابین کراوە. وەک سوید و کەنەدا، بەڵام لەو وڵاتانەی کە لە گوزەری دیموکراسیدان، بە ترسەوە مامەڵە لە گەڵدا کراوە. وەک یەمەن و ئوردون.
هەرچەندە لە سەرەتاکانی دامەزراندنی پەرلەمانی کوردستاندا ئەولەویەت بۆ ئەو یاسایانە بوون زیاتر مۆرکی سیاسی پێوە دیار بوو، بەڵام لە پاڵ ئەوانەشدا خەڵکانێک هەبوون داوای رێکخستنی یاسایانەی ژیانی جڤاکیان دەکرد، بە تایبەت رێکخراو و سەندیکا پیشەییەکان هەر زۆر زوو دوای دامەزراندیان کەوتنە ئامادە کردنی پرۆژەی یاسای تایبەت بۆ رێکخستنی کاروباری سەندیکاکانیان.
بەڵام بە هۆی ئەوەی سەندیکای رۆژنامەنوسان زۆر درەنگ دامەزرا، هەروەها ئەو یاسایانەی کە تایبەت بوون بە ئازادی رادەربڕین و بڵاوکردنەوە و ورگرتنی زانیاری لە لایەن هیچ رێکخراو وکۆمەڵەو سەندیکایەکەوە تەبەنی نەکرا، بۆیە سەرەڕای گرنگی ئەو جۆرە تەشریعاتانە کەچی لە ماوەی 1998- 1991 باس لەو مەسەلانە نەکراوە، هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ و سەرقاڵی پەرلەمانی کوردستان و دواتر لە کارکەوتنی بۆ ماوەیەک هۆکارێکی دیکەی نەهاتنە ئارای ئەو مەسەلەیە بوو.
1-1: ئەو یاسایانەی هەرێمی کوردستان کە تێدا ئاماژە کراوە بۆ مافی بەدەستهێنانی زانیاری:
یەکەم: یاسای ژماره(40)ی ساڵی 2004 ساڵی (1998)ی سهندیكای رۆژنامهوانان:
لە یاساکانی هەرێمی کوردستاندا زۆر بە کەمی و بە شێوەیەکی ناراستەوخۆ ئاماژە کراوە بۆ مافی بەدەستهێنانی زانیاری. بە تایبەتی ناچارکردن بە بڵاوکردنەوەی زانیارییەکان لە لایەن دامودەزگا گشتیەکانەوە. بۆ یەکەمجار بە شێوەیەکی راستەوخۆ باسی لە مافی بەدەستهێنانی زانیاری کردبێت یاسای ژمارە (4)ی سەندیکای رۆژنامەنوسانی کوردستانە کە پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی 1998 دەریکرد. له مادهی چوارهمدا كه تایبهته بهو ئامانجانهی كه سهندیكای له پێناودا دامهزراوه، دوای حهوت بڕگه كه ههر ههموی ئامانجی سیاسین و بۆ رێكخراوێكی سیاسی دهشێن، له بڕگهی (8) به خێرایی ئامانجێكی پیشهیی بۆ سهندیكای رۆژنامهنوسان دانراوه، لهو بڕگه (نۆ) وشهییهدا هاتوه:
- 8. ئاسانكاری ئهركی رۆژنامهنوسان بۆ وهدهست هێنانی ههواڵ و زانیاری.
دهركردنی ئهو یاسایه پهله پهلهیهكی زۆری پێوهدیاره، هۆکارەکەی ئەوەیە رۆژنامەنوسانی هەولێر و دهۆک لە ساڵی 1998سەندیکایەکیان دامەزراند بە ناوی (سەندیکای رۆژنامەنوسانی کوردستان)([5]) رۆژنامهنوسانی دڤهری سلێمانی و گهرمیان بێ ئاگا بوون لێی، ههر بۆیه له دانیشتنی ژماره (49)ی 5\10\2004 پهرلهمانی كوردستاندا دوای (یەکگرتنەوەی سەندیکای رۆژنامەنوسانی کوردستان) و (یەکێتی رۆژنامەنوسانی کوردستان) له سهر داوای رۆژنامهنوسان و پهرلهمانتارانی خولی دوەمی پەرلەمان، یاساكه ههمواركرایهوهو گۆڕانكارییهكی زۆر له مادهو بڕگهكانیدا كرا، یهكێك لهو مادانهی كه ههموار كرایهوه مادی (4) بوو كه تایبهته به ئامانجهكان. له ههموارهكهدا ئامانجه پیشیهكانی سهندیكا كران به دوو بڕگه و خرانه پێش ئامانجه سیاسیهكان كه دیسانهوه ژمارهیان (9) ئامانجه، لهو دوو بڕگهیهدا روونتر باس له ئازادی رادهربین و مافی وهرگرتنی زانیاری كراوه، دهقهكانی ئهو دوو بڕگهیه بریتین له:
- 1. ڕێزگرتن و داكۆكی له ئازادی رۆژنامهوانی و ئازادی رادهربڕین، ههروهها داكۆكی له مافی رۆژنامهوانان و زامنكردنی پاراستنیان له بهجێ هێنانی ئهرك و فهرمانیاندا.
- ئهركی دهستكهوتنی دهنگوباس و زانیارییهكانیان بۆ ئاسان بكات.
بهم جۆره بۆ یهكهم جار له مێژووی تهشریعاتی كوردستاندا بەشێوەیەکی راستەوخۆ باس له ئازادی رادهربڕین و وهرگرتنی زانیاری كراوه، بەڵام وەک ئامانج بۆ سەندیکایەکی رۆژنامەوانی، نەک وەک مافێکی سروشتی و یاسایی هاوڵاتیان و ناچارکردنی حکومەت بە پێدانی ئەو زانیاریانەی لایەتی بە رۆژنامەنوسان و هاوڵاتیان.
دوەم: یاسای ژماره (35)ی ساڵی 2007 یاسای رۆژنامهگهری له ههرێمی كوردستان
لە یاسای ژمارە (35)ی ساڵی 2007 (یاسای رێکخستنی کاری رۆژنامەنوسی لە هەرێمی کوردستاندا) بۆ جاری دوەم، بەڵام بە شێوەیەکی روونتر ئاماژە بە مافی رۆژنامەنوسان بۆ دەستراگەیشتنیان بە هەواڵ و زانیاری کراوە؛
لە مادەی دووەم بڕگەی دوەمدا هاوتوە:
"رۆژنامەگەر بۆی هەیە ئەو زنیاریانە وەربگرێت کە گرنگ بن بۆ هاووڵاتیان و پەیوەندیدارن بە بەرژەوەندی گشتی لە سەرچاوەی جیاواز، ئەگەر پەیوەندی بە ئاسایشی هەرێمەوە نەبێت".
ئەوەی لەو دوو یاسایەی پێشودا تێبینی دەکرێت ئەوەیە کە لە چوارچێوەیەکی بەرتەسکدا باسیان لە مافی بەدەستهێنانی زانیاری کردوەو تەنها رۆژنامەنوسانیان بۆ ئەو مافە دەستنیشانکردوە، لە کاتێکدا بە پێی پرەنسیب و بنەما نێو دەوڵەتی و هەڕێمیەکان، نەک هەر رۆژنامەنوس ئەو مافەی هەیە، بەڵکو هەموو کەسێکی یاسایی و مەعنەوی دەبێ لەو مافەبەرخوردار بێت.
سێیەم: یاساى ژماره (11)ى ساڵى 2013 یاساى مافى دهسكهوتنى زانیارى له ههرێمى كوردستان ـ عێراق
لە هەرێمی کوردستاندا سەرەڕای گرنگی مافی وەرگرتنی زانیاری، بەڵام تاوەکو ساڵی 2013 هیچ یاسایەک بەشێوەیەکی سەربەخۆ و روون و ئاشکرا ئەم گرفتەی چارەسەر نەکردبوو.
لە دانیشتنی ژمارە (28)ی رۆژی 5/6/2013 لەسەر داوای ژمارەیەک پەرلەمانتاری کوردستان بە حوکمی برگەی (1) لە مادەی (56)ی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەموارکراو پەرلەمانی کوردستان (یاسای مافی دەسکەوتنی زانیاری لە هەرێمی کوردستان- عێراق) دەرچوو. یاساکە لە (22) مادە کە بە سەر پێنج بەشدا دابەشکراوە پێکهاتوە.
(سەنتەری یاسا و دیموکراتی) و (یەکێتی نێودەوڵەتی رۆژنامەنوسان) لە رپۆتێکی تایبتدا کە لە سەر یاساکەی کوردستان ئامادەیان کردوە گەیشتونەتە ئەو دەرئەنجامەی کە یاساکەی کوردستان توانیویەتی 98 خاڵ لە کۆی گشتی 150 خاڵ بەدەست بهێنێت و لە 95 وڵاتدا کە ئەم یاسایەیان هەیە پلەی 28 هەمین بەدەستبهێنێت.
1-2: سودەکانی بونی یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری لە هەرێمی کوردستان
بونی یاسای ئازادی دەستراگەیشتنی هاوڵاتیان بە زانیاری کۆمەڵێک سود و دەسکەوتی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی لێدەکەوێتەوە گرنگترینیان بریتین لە:
- بە پێی ئەو پرەنسیپەی کە "ماف" یەکەیەکی گشتگیرەو بەش بەش ناکرێت، بۆیە دەکرێت بڵێن "مافی بەدەستهێنانی زانیاری جگە لەوەی بۆ خۆی مافێکە؛ لە هەمان کاتدا میکانیزمێکە بۆ دەسکەوتنی مافەکانی دیکە. ئەرکی دامودەزگاکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەوەیە مافی دەستراگەیشتن بە زانیارییەکان بە پێی بڕگەو مادەکانی ئەم یاسایە بۆ هاوڵاتیانی خۆی دەستەبەر بکات، ئەوە مافەش کاریگەری لە سەر ژیانیان دادەنێت، چونکە رێگەیان بۆ خۆش دەکات زانیاری بابەتیانەیان لە سەر هەموو مافەکانیان دیکەیان هەبێت"([6]).
- بۆ ئەوەی هاوڵاتیان بە قەناعەت و لە رووی هۆشیارییەوە بەشداری پرۆسەی سیاسی وڵات بکەن، دەبێ خاوەنی زانیاری بن، هەر بۆیە دەبێ حکومەت ژینگەیکی وا دروست بکات کە هاوڵاتیان ئاگاداری سیاسەت و کاروچالاکیەکانی ئەوان بن و سنوری ماف و بەرژەوەندیەکانی خۆیان بزانن. بۆیە بونی ئەم یاسایە دەبێتە هۆی فراوانبونی بەشداری هاوڵاتیان لە دروستکردنی بڕیار لە هەموو ئاستەکاندا.
- کاتێک هاوڵاتی ئاسایی لە هۆکارەکانی بڕیارەکانی حکومەت ئاگادار بێت و بزانێت ئەو بڕیارە لە بەرژەوەندی گشتیدایە، نەک کەس یان لایەنێکی دیاریکراو، بێگومان دەبێتە چاودێرێکی باش بەسەر کاروکردەوەی بەرپرسە هەڵبژێراوەکانی خۆیان، ئەمەش وادەکات مەترسیەکانی بڕەوێتەوە و متمانەی بە حکومەت زیاتر بێ. هەر لەبەر ئەوەیە دەبینین لە کۆمەڵگا دیموکراتەکاندا بە هۆی مافی دەستکەوتنی زانیارییەوە ئاستی چاودێری هاوڵاتیان بەرزە، بە پێچەوانەی ئەوانیش لە کۆمەڵگا نادیموکراتەکاندا چاودێری هاوڵاتیان بەسەر ئەدائی حکومەتەوە هەر نییە، بۆیە دەسەڵات هەردەم جێگەی گومانی هاوڵاتیانە و کاربەدەستانیش متمانەیان لە دەستداوە.
- ئازادی ئاڵوگۆڕی زانیارییەکانی دەبێتە هۆی فراوان بونی شەفافیەت لە چالاکیە ئابوریی و سیاسیەکانی دەوڵەت، لە راستیدا "ئازادی زانیاری بەتەنها بۆ خەڵک گرنگ نییە، بەڵکو بۆ دەوڵەتیش گرنگ و حاشا هەڵنەگرە، دەوڵەتی گەندەڵ بۆ مانەوە پێوستی بە شاردنەوەیە، شاردنەوەش دەبێتە هۆی ناکارایی و سەرەڕۆیی و بێ متمانەیی"([7]).
- هەروەها ئازادی ئاڵوگۆڕی زانیارییەکان دەبێتە هۆی "پتەوبونی ئازادی کاری رۆژنامەوانی و بەهێزبونی دەسەڵاتی چوارەم و زیاتر کردنی توانای گوشارەکانی و کارئاسانی دەکات بۆ رۆژنامەنوسان تاوەکو راستیەکان دەرخەن([8])"، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات لە لایەن حزبە سیاسیەکان و بەرپرسانی باڵا.
- دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی پڕوپاگەندە و واتەوات، کە بەداخەوە ئەم دیاردەیە بوەتە مۆرانە و بەردەوم کار لە سەر بێ متمانەکردنی دامودەزگاکانی حکومەت دەکات لای خەڵک.
- هەڵەو هەموکوڕییەکان ئاشکرادەکات بەر لە روودانی دەگرێت و وڕێگە بۆ رەخنەو دیبەیتی پۆزەتیڤ خۆش دەکات کارئاسانی بۆ لێپرسینەوە دەکات.
بەشی سێیەم:
یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری لە هەرێمی کوردستان
لە روانگەی پرەنسیپەکانی رێکخراوی مادەی 19([9])
مافی بەدەستهێنانی زانیاری لەسەر کۆمەڵێک پرەنسیپی یاسایی وەستاوە کە لەلایەن رێکخراوی مادەی 19 دانراوە. لە ئێستادا ئەو پرەنسیپانە بونەتە بنەما بۆ دەرکردنی هەر یاسایەکی تایبەت بەو مافە لە سەر ئاستی دونیادا. ئەم بنەمایانە لە کۆبونەوەی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکانەوە لە ساڵی 2000 پەسەند کراوە. لەم بەشەدا بەراورد دەکەین لە نێوان یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری لە هەرێمی کوردستان و تورکیا و رادەی رەچاوکردنیان بۆ ئەو پرەنسیپانەی کە "رێکخراوی مادەی 19". دایناون
پرەنسیپی یەکەم: ئاشکراکردنی ئەوپەڕی رێژەی زانیاری:
"دەبێ یاساکانی ئازادی زانیاری پشت بە پرەنسیپی ئاشکراکردنی تەواوی زانیاریەکان ببەستێت"
بە پێی ئەم بنەمایە (دەبێ هەموو ئەو زانیاریانەی کە لەلای دامودەزگاکانی دەوڵەت پارێزراوە بخرێتەروو)، لۆژیکی راستەقینەی چەمکی ئازادی زانیارییەکان لەو کاتەدا جێبەجێ دەبێ کە هێچ کۆت وبەندێک لە بەردەم وەرگرتنی قەبارەی ئەو زانیارانەدا نەمێنێ ، بە مانایەکی دیکە دەبێ لە کاتی دانانی یاساو دەستوری وڵاتدا مافی دەستڕاگەیشتن بە زانیاری بکرێتە مافێکی سەرەکی هاوڵاتیان و گرەنتی جێبەجێکردنیشی بدات.
لە یاساکەی هەرێمی کوردستاندا لە مادەی چوارەم و بڕگەی دوەم لە مادەی دەیەمدا ئەم پرەنسیپەی جێبەجێکردوە. لە مادەی چوارەمی یاساکەدا کە تایبەتە بە (مافی تێڕوانین و دەسكەوتنی زانیاری) ئەم پرەنسیپە بەم شێوەیە جێبەجێکراوە:
هەمو كەسێک چی سروشتی بێت یان مەعنەوەی مافی ئاگاداربون وبەدەستهێنانی زانیاری و چەند دانەیەیک لەو دۆکیمۆمێنتانەی هەیە کە لەدامودەزگاکان داوای دەکات بەدەر لەو زانیاریانەی کە بەگوێرەی مادەی (14) ئەم یاسایە ریسپەڕکراوە.
هەروەها لە بڕگەی دوەمی مادەی نۆیەمدا بەشێوەیەک وردتر دامودەزگاکانی راسپاردوە ئەم جۆرە داواکاریانە جێبەجێبکەن:
دوەم: پێویستە لەسەر دامودەزگای گشتی یان تایبەتی ئەم داواکاریانی لەخوارەوە دادێن لەکاتی داواکردنیان جێبەجێ بکات:
- وێنەیەکی رەسەنی دۆکیومێنتەکە بەو شێوەیەی لە لای دامەزراوەکە پەیڕەوکراوە.
- مافی لێوردبونەوە لەو دۆکیومێنتەی کە لە کاتی پێویستدا بەبەکارهێنانی ئەو ئامرازانەی کەوادامەزراوی پەیوەندیدار هەیەتی.
- مافی لەبەرگرتنەوەی دۆکیمێنتەکە بەبەکارهێنانی ئەو ئامێرەی کەوا کەسەکە هەیەتی.
- دانەیەکی دەقاودەقی دۆکیومێنتەکە، چاپکراوبێت یان تۆمارکراو، بینراوبێت یان بیستراو، ئەگەر توانرا ئەم دانەیە ئەم دانەیە بەبەکارهێنانی ئامێرە بەردەستەکانی دامەزراوە پەیوەندیدارەکە ئەنجام بدرێت.
- ئامادەکردنی دانەیەکی راست ودروست لە دۆکیمێنتە رەسەنەکە، بەشێوەیەکی کورت یان هەر پۆلێنێکی تری شێوازەکانی دۆکیومێنتەکە.
لە مادەی پێنجەمی یاساکەی تورکیاشدا کە تایبەتە بە (پابەندبون بە خستنە بەردەستی زانیارییەکان) جێبەجێکردنی ئەم پرەنسیپە بەم شێوەیە هاتوە:
دامودەزگاکان بەرپرسن لە گرتنەبەری رێوشوێنی تەکنیکی و ئیداری بۆ پێدانی هەرجۆرە زانیاری و بەڵگە نامەیەک کە لەم یاسایەدا هاتوە بە کەسی داوکار؛ و لە داوکاریەکان بکۆڵێتەوەو بۆ ئەوەی بە شێوەی گونجاو وراست ورەوان بیانخاتەبەر دەست.
بەدرە لەو مادەیەش لە مادەی دەیەمدا جۆری زانیاریەکانی دیاری کردوە کە دەبێ بدرێن بە داواکار:
دەستپێڕاگەیشتن بە زانیاری یان دۆکیۆمێنت،
مادەی ١٠ – رێکخراوەکان کۆپییەکی جێی متمانە دۆکییومێنتی پێویست بە داواکار دەدەن. لەو جێیەی زانیاری یان دۆکیومێنت بۆ کۆپیکردن گونجاو نەبێت یان لەوانەیە زیان بە نوسخەی ئەسڵی بگەیەنێت، رێکخراو ئامێرە پێویستەکان بۆ داواکار ئامادە دەکات؛
ئەلف) تاقیکردنەوەی دۆکیومێنتی ئەسڵی و یاداشت کردن بۆ ئەو دۆکیومێنتانەی کە بڵاو دەبنەوە یان دەنووسرێن،
ب) گوێدان بە بابەتەکە کە لە شێوەی تۆمارکراوی دەنگییە،
ج) چاولیکردن لەو بابەتەی کە بە شێوەی تۆمارکراوی وێنەییە.
لەبەراورد کردنی هەردو یاساکەدا بۆمان دەردەکەوێت هەردوو یاساکە جەخت لەسەر هەموو جۆرەکانی ئەو دۆکیومێنتانە دەکەنەوە کە پێویستە بدرێت بە داواکارەکان، ئەوەی یاساکەی هەرێم لەوەی تورکیا جیادەکاتەوە ئەوەیە وردترو بەدرێژی رێکارەکانی چۆنێتی پێدانی دۆکیومێنتەکەی لە یاساکەدا شیکردوەتەوەو هیچ کەلێنێکی بۆ ئەو فەرمانبەرەی کە بەرپرسە لە پێدانی زانیاری بەجێ نەهێشتوە تاوەکو بیکاتە بیانوو بۆ پێنەدانی زانیاری، بەڵام لە یاساکەی تورکیادا ئەوە بە کورتی بڕێنراوەتەوە، لە پراکتیزەکردندا گرفت بۆ فەرمەنابەری پێدانی زانیاری دروست دەکات.
پرەنسیپی دوەم: ناچارکردن بەبڵاوکردنەوە
"پێویستە دامودەزگا گشتیەکان ناچار بکرێن بە بڵاوکردنەوەی زانیاریە سەرەکیەکان "
بۆ ئەوەی ئازادی زانیاری بەشێوەیەکی تەواو پراکتیزە بکرێت، پێویست دەکات دامودەزگا گشتیەکان تەنها بەوەوە نەوستن کە لە سەر خواست زانیاری بدەن بە هاوڵاتیان، بەڵکو دەبێ کەڵک لە تەکنەلۆژیای زانیاری وەرگرن و بەشێوەی بەردەوام داتاو زانیاریەکانی خۆیان لە ماس میدیاکاندا بڵاوبکەنەوە، گەر هەر زانیاریەکیش بڵاونەکرایەوە بەڵگەی یاسایی حاشا هەڵنەگری بۆ بهێنرێتەوە، بۆیە بە پێی ئەم بنەمایە دەبێ یاساکانی مافی دەستراگەیشتن بە زانیارییەکان لە هەمو وڵاتەکاندا دامودەزگا حکومیەکان ناچار بکات بە بڵاوکردنەوەی هەمو زانیارییە بەردەستەکان و نوێ کردنەوەی بەردەوامیان.
لە یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری لە هەرێمی کوردستان لە رێگەی مادەی شەشەمە ئەو پرەنیسپەی بەن شێوەیە پەیڕەوە کردوە:
مادەی شەشەم: ئەو زانیاریانەی بڵاوکردنەوەیان ئەرکە
یەکەم: هەمو دامودەزگایەکی گشتی ساڵانە دەبێ دەلیلێک دەربکات یان لەسەر سایتی ئەلکترۆنی خۆی یان بە راپۆرتێک کە ئەم زانیاریانەی تێدا بێت بڵاو بکاتەوە بەردەوام ئابدێدی بکاتەوە:
- پەیکەرەکەی، ناونیشان و ماڵپەڕە ئەلکترۆنیەکەی، رێگاکانی پەیومەندی کردن پێوەی. رێکارەکانی بەدسەتهێنانی زانیاری، ئەرکەکانی، بڕیارەکانی، رێوشوێنەکانی دامەزراندن، بەرپرسەکانی و ناونیشانە وەزیفەکانیان.
- بوجەو تەرخانکراوەکانی، حسابە کۆتاییەکەی.
- پرۆژە جێبەجێکراوەکانی، ئەو پرۆژانەی لە باری جێبەجێکردندان، ئەو پرۆژانەی بڕیارە بێنە جێبەجێکردن.
- ئەو خزمەتگوزاریانەی جێبەجێی دەکات رێگای بەدەستهێنانیان.
- ئەو سکاڵانەی پێشکەش کراون، ئەو ڕێوشوێنانەی لە بارەیانەوە وەریانگرتون.
بەڵام لە یاساکەی تورکیادا ئەو مەسەلەیە لە مادەی هەشتەمدا بەم شێوەیە چارەسەرکراوە:
مادەی 8 : ئەو زانیاری و بەڵگانەی کە بۆ هەموان بڵاو و ئاشکرا دەکرێن
ئەو زانیاری و بەڵگانەی کە لە رێگەی بڵاوکردنەوە، بروشور، بەیاننامە یان لە رێگەی دیکەوە بۆ جەماوەر بڵاو و ئاشکرا دەکرێن نابێ وەک بابەتی داواکردنی زانیاری بێنە ژماردن. بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا مێژوو، کەرەستەو شوێنی بڵاوکردنەوەی زانیارییەکە یان بەڵگەکە دەدرێت بە داواکار.
لەبەراوردکردنی هەردوو یاساکەدا دەردەکەوێت یاساکەی هەرێمی کوردستان وردەکاری زیاتری تێدایەو جۆری زانیاریەکانی دیاریکردوە، بە هەمان شێوە لە یاساکەی تورکیادا باس لە هەندێ زنیاریی کراوە کە لە شێوەی ، بروشور، بەیاننامەدا بڵاودەکرێنەوە، بەڵام یاساکەی هەرێم ئەم مەسەلەیەی زیاتر روونکردوەتەوە و کێشەکانی لەبەردەم جێبەجێکاری یاسا و داواکاری یاسا ئاسانتر کردوەو هیچ جۆرە لێکدانەوەیەکی لابەلای نەهێشتوەتەوە.
پرەنسیپی سێیەم: بەهێزکردنی حکومەتی کراوە
"پێویستە دامودەزگا گشتیەکان چالاکانە بانگەشە بۆ حکومەتی کراوە بکەن"
یەکێکی دیکە لە بنەما سەرەکیەکانی حکومەتی دیموکرات بریتیە تەشەنەدان بە کرانەوەی هەموو دامودەزگاکان بەڕووی میدیاو هاوڵاتیاندا، بڵاوکردنەوەی راپۆرتی ساڵانەی کاروچالاکیەکان وسزادانی ئەوانەی دەبنە هۆی پێنەدانی زانیاری و شاردنەوە یان فەوتاندنی ئەو بەڵگەنامانەی پەیوەندیدارن بە ژیانی خەڵکەوە.
لە مادی دوەمی یاساکەی کوردستان کە تایبەتە بە ئامانجەکان هاتوە:
یەکەم: توانادارکردن و ئاسانکاری بۆ هاوڵاتیانی هەرێم کە پراکتیزەی مافی خۆیان بۆ بەدەستهێنانی زانیاری بکەن کە لەلایەن دامودەزگاکای گشتی و تایبەتەکانەدا هەیە بە گوێرەی حوکمەکانی ئەم یاسایە.
دوەم: پشتگیریکردنی پرەنسیپەکانی شەفافیەت و بەشداری کارا بۆ چەسپاندنی پرۆسەی دیموکراتی.
سێیەم: دابینکردنی کەشێکی لەبارتر بۆ ئازادی رادەربڕین و پەخش وبڵاوکردنەوە.
لەو ئامانجەی کە یاساکەی تورکیای بۆ دەرکراوە هاتوە:
مادەی یەکەم: ئامانج لەم یاسایە بریتیە لە رێکخستن ودانانی رێوشوێن بۆ مافی بەدەستهێنانی زانیاری بە پێی پرەنسیپەکانی یەکسانی و نەزاهەت و کرانەوە کە لە پێداوستیەکانی حکومەتێکی دیموکرات و شەفافە.
لە هەردوو یاساکەدا بەوردی ئەو پرەنسیپە رەچاوکراوەو دەرکردنی یاساکە خۆی لەخۆیدا هەنگاوێکی گرنگە لەو پێناوەدا.
پرەنسیپی چوارەم: سنوردارکردنی پەراوێزی ئاوارتەکان([10])
دەبێ هەر ئاوارتەیەک کە دادەنرێت بۆ مافی بەدەستهێنانی زانیاری رون وئاشکراو بەرتەسک بێت و بە بە پێوەری "زیان" و "بەرژەوەندی گشتی" تاقی بکرێتەوە
ئەو مادەیەی کە تەرخان دەکرێت بۆ ئاوارتەکان مەترسیدارترین بەشی یاساکانی مافی بەدەستهێنانی زانیارین لە هەموو وڵاتێک. لە راستیشدا هەموو یاساکانی مافی بەدەستهێنانی زانیاری لیستی ئەو زانیاریانەیان تێدایە کە بە هۆکاری جیاجیا ناکرێت بخرێنە بەردەستی هەمو کەسێکەوە، بەڵام هەموو پێوەرە نێودەوڵەتیەکان جەخت لە سەر ئەوە دەکەنەوە کە نابێ لیستی ئاوارتەکان دورودرێژ بێت، یان دەستەواژەکان راڤەکردن و لێکدانەوەی جیاجیاهەڵگرن.
هەروەها بۆ هەر ئاوارتەیەک دەبێ دوو مەرجی سەرەکی هەبێت:
"یەکەم بڵاوکردنەوەیان زیانێکی گەورە و کاریگەر لە بەرژەوەندی گشتی بدات. دوەم بیسەلمێنێت زیانەکانی بڵاوکردنەوەی ئەو زانیارییە لە سەر بەرژەوەندی گشتی زۆر زیاترە لە بڵاوکردنەوەیان"([11]).
لە یاساکەی هەرێمی کوردستان لە مادەی چوارەمدا (بەدەرەکان - ئاوارتەکان) بەسەر شەش تەوەردا دابەش کراوە، بەڵام لە یاساکەی تورکیادا ئاوارتەکانی یاساکە لە بەشی چوارەمدا و بە پێنج مادەی جیا لە یەک دیاری کراوە، بە مادەی 15 دەست پێدەکات و بە مادەی 20 کۆتایی پێدێت. بەڵام ئەوەی زیاتر بە هەستیان پێدەکرێت بریتین لە چوار تەوەر کە لە بنەڕەتدا لە جاڕنامەی مافی مرۆڤیش گرنگیان پێدراوە:
یەکەم: ئەو ئاوارتانەی تایبەتن بە پەرێزی تایبەتی کەسەکان: لە زۆربەی وڵاتاندا مەسەلەی پەرێزی تایبەتی کەسەکان بە دوو شێوە پارێزراوە، "یەکەم لە یاسا گشتیەکاندا دوەم لە یاسا تایبەتیەکاندا کە تەنها بۆ ئەو مەبەستە دەردەکرێن"([12]). بەپێی مادەی 12 جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤیش ئەم پەرێزە پاراستنی ئەرکە کارتێک دەڵێ "نابێت دهست له ژیانی کهس یان خێزانی یان ماڵی یان نامه تایبهتیهکانی وهربدرێت، یان باسی ئابڕوی بکرێت و بهدناو بکرێت، ههرکهسهی مافی ئهوهی ههیه به شێوهیەکی یاسایی خۆی بپارێزێت لهم دهستێوهردان و ناو زڕاندن".
پێشێلکاریەکان بەرامبەر بە پەرێزی تایبەتی کەسەکان لە سێ جێگەوە هەڕەشەی لەسەرە، یەکەم تەکنەلۆژیا دوەم دەوڵەت سێیەم کەرتی تایبەت، لە بڕگەی پێنجەمی مادەی چوارەمی یاساکەی کوردستاندا پەرێزی کەسەکان بەم شێوەیە چارەسەرکراوە:
5 . زانیاریو دۆسییەكانی تۆماری تایبەتیی خوێندن یاخود پزیشكی یاخود وەزیفی یاخود حیساباتی بانكی یاخود نهێنییەكانی پیشەی تاكەكەس بەبێ رەزامەندیی خۆی، هەروەها هەموو ئەوانەی كەپەیوەندییان بەسەلامەتیو تەندروستیی هاوڵاتیانو مەترسی خستنە سەر ژیانیانەوە هەیە.
بەڵام لە یاساکەی تورکیادا لە مادەی 19 و لە هەناوی ئەو بڕگەیەی کە تەرخان کراوە بۆ مەسەلە ئیدارییەکان بە بڕگەیەکی کورت بەم شێوەیە پەرێزی کەسەکان پارێزراوە:
الف. بە شێوەیەکی روون ماف و سنوری تایبەتی تاکەکان پێشێل بکات
بۆیە دەکرێت بڵێن لە مەسەلەی پاراستنی پەرێزی تایبەتی کەسەکاندا یاساکەی هەرێم رونترو راشکاوانەتر ئەو مەسەلەیەی چارسەر کردوە.
دوەم: ئەو ئاوارتانەی تایبەتن بە ئاسایشی نەتەوەیی و نهێنیە سەربازیەکان: هیچ وڵاتێک نییە لە ژێر هەر بیانویەکدا رازی بێت نهێنیە سەربازی و ئەمنیەکانی ئاشکرا بن تەنانەت لە جاڕنامەی مافی مرۆڤدا ئەم مەسەلەیە پێگەی خۆی هەیە و لە مادەی 29 بەم شێوەیە هاتوە "هەموو کەسێک لە کاتی جێبەجێکردنی ماف و کەڵک وەرگرتن لەو ئازادیانەی بۆی دیاریکراوە گوێڕایەڵی ئەو سنورانە دەبێت کە لە کۆمەڵگا دیموکراتەکاندا بە پێی یاسا بۆ دیاریکردن و رەچاوکردنی ئازادی کەسانی دیکە و دژایهتی ئهو دابونهریته کۆمهڵایهتیانهی که دادپهروهرن نهکات و له بهرژهوهندی کۆمهڵایهتی و له له دهستوری دیمۆکراسی دهرنهچێت".
لە یاساکەی هەرێمدا لە بڕگەی یەکەمی مادەی چوارەمدا هاتوە:
- نهێنییە تایبەتییەكانی بەرگریو ئاسایشی هەرێم (وردەكارییەكانی چەكو چۆڵی سەربازی، ئەركی نهێنی سەربازیو تەناهی، جووڵەی هێزەكانو تاكتیكی بەرگریو زانیاریی هەواڵگری).
بۆ هەمان مەبەست, بەڵام لە مەسەڵەی جیادا بڕگەی دیکە تەرخان کراوە، وەک مەسەلەی دانوساندنەکانی هەرێم، کاتێک دەڵێ:
- ئەو زانیاریانەی كە ئاشكراكردنیان كاریگری دەبێت لەسەر بەڕێوەچوونی دانوستانەكانی كە هەرێم لەگەڵ هەر لایەنێكی تر ئەنجامی دەدات یاخود ئالوگۆڕ كردنی زانیاری كە لەلایەن هەردوو لاوە رێكەوتن لەسەر هێشتنەوەیان بەنهێنی كرابێت.
لە یاساکەی تورکیاشدا لە مادەکانی 16-17-18-19 مەسەلەی ئاسایشی نەتەوەیی گرنگی زیاتری پێدراوەو لە گەڵ مەسەلە ئیداریی و ئابوری و ئەمنیەکاندا پێکەوە گرێدراون:
مادەی 16: ئەوزانیاری و بەڵگەنامانەی کە تایبەتن بە نهێنییەکانی دەوڵەت.
مادەی 17 : ئەو زانیاریی و بەڵگەنامانەی کە لە بەرژەوەندی ئابوری دەوڵەتدایە.
مادەی 18: ئەو زانیاریی و بەڵگەنامانەی کە دەچنە ریزی نهێنییەکانی دەوڵەتەوە.
ماده 19 : ئەو زانیاری بەڵگەنامای کە زانیاری پەیوەندیداریان بە لێکۆڵینەوەو پشکنینی ئیداریەوە هەیە و ئەو زانیاری بەڵگەنامای تایبەتن لێکۆڵینەوەو پشکنینی ئیداری
سێیەم: ئەو ئاوارتانەی کە تایبەتن بە مەسەلەی دادگاکان: لە یاساکەی هەرێمی کوردستاندا لە بڕگەی سێیەمدا زۆر بە کورتی ئەم مەسەلەیە باسی لێوەکراوە و تێدا هاتوە:
- ئەو زانیاریانەی كە ئاشكرا كردنیان كاریگری دەبێت لەسەر بەڕێوەچوونی لێكۆڵینەوەكانو دادگاییكردندا.
بەڵام لە یاساکەی تورکیادا ئەم کێشەیە کە پەیوەندیدارە بە هەموو هاوڵاتیانەوە گرنگی زیاتری پێدراوەو جگە لە دوو مادە، چەند بڕگەیەکیشی بۆ تەرخان کراوەو بەشی زۆریشی لەبەرژەوەندی گشتیدایە. مادەی پازدەو بیستەم بە روونی وردەکاری ئەم مەسەلەیەی خستوەتە روو:
مادەی 15: ئەو بابەتانەی کە تایبەتن بە لێکۆڵینەوەی دادگاکان.
مادەی20: ئەو زانیاری و بەڵگەنامەنی کە پەیوەنیدارن بە لێکۆڵینەوەو پشکنین یان بەدواداچونی دادوەری.
ئەو زانیاری و بەڵگەنامەنی کە ئاشکراکردنیان:
الف. ببێتە هۆی تاوان.
ب. ببێتە هۆی روشاندنی و رێگری لە لێکۆڵینەوەی تاوانێک یان ببێتە رێگر لە بەردەم جێبەجێکردنی رەوتی دەستگیرکردن و بەدواداچونی تاوانباران بخاتە مەترسیەوە.
ج . ببێتە رێگر لە بەردەم بڕیارەکانی دادگا،
د. ببێتە هۆی تێکدانی مافی دادگایکردنێکی دادپەروەرانە لە تۆمەتبارێک
تەوەری چوارەم: مەسەلە پەیوەندیدارەکان بە موڵکایەتی فیکری و داهێنان. هەرچەندە پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی 2012 یاسای ژمارە (17)ی تایبەت بە مافی دانەر ومافە هاوسێکانی دەرکرد، بەڵام دیسانەوە لە یاساکەی هەرێمی کوردستاندا گرنگی بەم مەسەلەیە دراوەو لە بڕگەی چوارەمدا هاتوە:
4 . ئەو زانیاریانەی كە ئاشكراكردنیان زیان بە كێبەركێی رەوا یاخود مافەكانی دانەرو مولكایەتیی فیكری بگەیەنێ.
بەڵام لە یاساکەی تورکیا ئەم مەسەلەیە باسی لێوەنەکراوەو هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لە تورکیادا یاسای تایبەت بەم مەسەلەیە هەیەو پێویست بە دوبارە کردنەوەی ناکات([13]).
خاڵی هاوبەشی هەردوو یاساکە لەوەدایە گرنگی پێویست بە مەسەلەکانی ئاسایشی نەتەوەیی و سەربازییەکان دراوە، بەڵام لەوەی تورکیادا وەک دەوڵەتێکی مەرکەزی تۆکمە مامەڵە لەگەڵ نهێنیە سەربازی و ئیداری ودەوڵەتیەکاندا کراوە، هەرچەندە هەم بۆ تورکیا و هەمیش بۆ هەرێم ئاساییە، چونکە لە سەرەتای هەنگاوناندان بەرەو دیموکراسی، بەڵام لە هەمانکاتدا جەختکردنەوە لە سەر ئەو پرسانە بەم رادەیە رێگرییە لە بەردەم حکومەتی کراوەدا.
"تونی میندل" لە بەرێوەبەری سەنتەری یاساو دیموکراسی و "مونیر زعرور" لە رێکخراوی یەکێتی رۆژنامەنوسانی نیودەوڵەتی لە هەڵسەنگاندنێکی هاوبەشیاندا بۆ یاساکەی کوردستان پێیان وایە ئاوارتەکانی یاساکە "پشکنین و تاقیکردنەوەیان بۆ نەکراوە کە ئاخۆ پێدانیان زیانی لیدەکەوێتەوە"([14]).
پرەنسیپی پێنجەم: ئاسان كردنی دەستگەیشتن بە زانیارییەکان
"دەبێ مامەڵەی داواکردنی زانیاری بە خێرایی و دادپەروەرانە ئەنجام بدرێت و دەبی پێداچونەوەیەکی بێلایەنانە بکرێت بۆ حاڵەتی رەتکردنەوە"
پرۆسەی داواکردنی زانیاری پرۆسەیەکی ئاڵۆزە هەر لەبەر ئەوەیە لە یاساکانی مافی بەدەستهێنانی زانیاریدا گرنگیەکی تایبەتی پێ دەدرێت و بەشێکی زۆری یاساکەشی بۆ تەرخان دەکرێت، "بۆیە واباشە دامودەزگاکانی حکومەت فەرمانبەرێکی تایبەتمەند بۆ پێدانی زانیاریەکان تەرخان بکات، هەروەها دەبێ لە یاساکەدا شێوازی داواکاریەکە دیاری بکرێت، بە تایبەتی دەبێ ئەوە بخرێتەڕوو کە داواکاریەکە بە نوسین بێت، بەڵام بەمەبەستی دەستراگەیشتنی زیاتری هاوڵاتیان بە زانیاری باشتر وایە شیوازی دیکە بۆ داواکردن دیاری بکرێت. هەروەها دەبێ هاوکاری داواکار بکرێت بۆ ئەوەی لە وەسفی زانیاریەکەدا وردتر بێت و دوابەدوای پرۆسەکەش باشتر وایە وەسڵی پێشکەش کردنی داواکاریەکەی پێبدرێت"([15]).
لە بڕگەی یەکەم و دوەم و سێیەم و چوارەمی مادەی حەوتەمی یاساکەی کوردستاندا ڕێکارەکانی داواکردنی زانیاری بەم شێوەیە دەستنیشان کراوە:
مادەی حەوتەم (رێکارەکانی داواکاری زانیاری)
یەکەم: پێویستە لە سەر هەمو دامودەزگایەکی گشتی یان تایبەتی فەرمانبەرێکی تایبەتمەند یان زیاتر بۆ وەرگرتنی داواکاریەکانی زانیاری دەستنیشان بکات.
دووەم: "دامودەزگای گشتی یان تایبەتی بۆی هەیە فۆرمێکی داواکاری زانیاری ئامادە بکات وردەکاری روون دەربارەی ناوەڕۆکی زانیارییە داواکارییە داواکراوەکان و ناوی پێشکەشکاری داواکارییەکەو ئامرازی پەیوەندی کردنی لە خۆ بگرێت بە مەرجێ بارگرانی نەبێت بەسەر پێشکەشکارەکانی، ودانانی فۆرمەکە لەسەر پێگەی خۆی.
سێیەم: داواکردنی زانیاریەکان بە نوسراویی دەبێت تەنها لە حاڵەتی بونی پاساو نەبێت لەو کاتەدا دەکرێت بە زارەکی بێت.
چوارەم: پێویستە لە سەر دامودەزگای گشتی یان تایبەتی دەستبەجێ لە گەڵ وەرگرتنی داواکاریەکە تۆماری بکات چ رەزامەند بێت لە سەری یان رەت بکرێتەوە، تۆمارنەکردن بە رەتکردنەوەیەکی نایاسایی داواکارییەکە ئەژمار دەکرێت.
مادەی شەشەمی یاساکەی تورکیا شێوازی داواکردنی زانیاری بەم شێوەیە خستوەتەروو:
تورکیا مادەی 6 : شێوازی داواکردن
دوای دەستراگەیشتن بە زانیارییەکان لە رێگەی فۆرمێکەوە دەبێت کە ناوی سیانی و ئادرەسی شوێنی کار یان ماڵی داواکار و ئیمزاکەی لە سەر بێت؛ کاتێک داواکار کۆمپانیایەک بێت، ئادرەسی کۆمپانیاکەی وئادەرس و ئیمزای رێگەپێدراوی کۆمپانیاکەو تەوکیل نامەی کۆمپانیاکەی بدات بە و دامەزراوەی داوای زانیاری لێدەکات. ئەگەر ناسنامە و ئیمزای داواکار بە شێوەیەکی یاسایی بخرێتەڕوو، دەکرێت داواکارییەکە بە شێوەی ئەلکترۆنی یان رێگاکانی دیکەی پەیوەندی کردنەوە ئەنجام بدرێت.
ئەو زانیاری و دیکۆمێنتانەی داوا دەکرێن دەبێت لە فۆرمەکەدا دەستنیشان بکرێن.
لەو بڕگانەی تەرخانکراون بۆ ئەو پرەنسیپە، دەردەکەوێت لە یاساکەی کوردستاندا هەرچەندە لە مادەی چوارەمدا باسی لەوە کردوە کە "هەموو کەسێک چ "سروشتی" بێت یان "مەعنەوی" مافی دەسکەوتنی زانیاری هەیە، بەڵام لە رێکارەکانی داواکردنی زانیاریدا ئەوە روون نییە کە ئاخۆ (بریکاری یاسایی) بۆی هەیە لە بری کەسە (سروشتی) یان (مەعنەوی)یەکاندا داوای زانیاری بکات، کە ئەمە لە یاساکەی تورکیادا وەک لەو خشتەیەی سەرەوەدا دیارە لە مادەی شەشەمدا بە رونی دیاریکراوە، ئەوەش بە خاڵێکی پۆزەتیڤ بۆ یاساکەی تورکیا دەژمێرێت.
بڕگەی سێیەم بەوەی کە دەکرێت لە پاڵ داواکاری نوسراو داواکارییەکان بە زارەکیش بێت، خاڵێکی پۆزەتیڤە بۆ یاساکەی کوردستان، کە ئەمە لە یاساکەی تورکیادا نییە، بەڵام یاساکەی تورکیا رێگەی خۆش کردوە بۆ ئەوەی لە رێگەی ئەلکترۆنی و رێگەی دیکەوە پێشکەش بە دامودەزگاکان بکرێت، ئەمەش لە گەڵ رۆحی سەردەمدا دەگونجێ، بەڵام لە یاساکەی کوردستاند رێگای ئەلکترۆنی و دیکە لەبەرچاو نەگیراوە.
لە یاساکەی کوردستاندا دانانی فۆرمی داواکارییەکە خراوەتە ئەستۆی دامودەزگا گشتی و تایبەتیەکان، ئەمەش وادەکات کە ئەو دامودەزگایانە بە ئارەزوی خۆیان جۆری فۆرمەکە دیاری بکەن، بۆیە دەبوایە فۆرمێکی موەحەد هەبێت کە هەموو دەزگاکان پەیڕەوی لێبکەن.
پرەنسیپی شەشەم: خەرجیەکان
نابێ لە رێگەی دانانی خەرجی زۆرەوە، رێگری بکرێت لەوەی هاوڵاتیان داوای وەرگرتنی زانیاری بکەن.
هەر وڵاتەو بە شێوەیەک خەرجییەکانی دەستراگەیشتن بە زانیارییەکانی لە یاساکانی مافی وەرگرتنی زانیارییەکاندا دیاری کردوە، باشترین پێوەریش ئەوەیە کە ئەو خەرجیانە نەبنە بەربەست لە بەردەم وەرگرتنی زانیاری. لە هەندێ حاڵەتدا خەرجیەکانی هەندێ زانیاری جێگیر و نەگۆڕە، بەڵام زانیاری وا هەیە پێویست دەکات لە پێناوی ئامادە کردنیدا کۆمەڵێک ئامێرو دەزگای تەکنەلۆژی بەکار بهێنرێت کە پێویستی بە خەرجی هەیە. لەم حاڵەتەدا دەبێ داواکار لەو خەرجیانە ئاگادار بکرێتەوە یان بەشی زۆری ئەو خەرجیانە بەکەوێتە سەر حکومەت بە تایبەتی گەر بڵاو کردنەوەی ئەو زانیاریانە لە بەرژەوەندی گشتیدا بێت. لە یاسای هەندێ وڵاتدا خەرجی زانیارییە بازرگانییەکان زۆرە و زۆرجار دامودەزگاکان پارەی تێچونی پێدانی ئەو زانیاریانە وەک هاوکاری بۆ پێدانی ئەو زانیاریانە بەکاردەهێنن کە لە بەرژەوەندی گشتیدایە.
لە مادەی پازدەیەمی یاساکەی کوردستان تێچونی دەسکەوتنی زانیاری لە لایەن داواکارەوە بەم جۆرە دیاری کردوە:
مادەی پازدەیەم: "پێشکەشکاری داواکاری تێچوەکانی دەسکەوتنی زانیاری داواکراو لە ئەستۆ دەگرێت
بەڵام یاساکەی تورکیا لە بڕگەی ج مادەی دەیەمدا تێچونی دەسکەوتنی زانیاری بەم شێوەیە دیاری کردوە:
مادەی دەیەم بڕگەی (ج) لە بودجەی ئەو دەزگایە خەرجیەکانی دابین دەکرێت
تێبنی دەکرێ لەم بڕگەیەی یاساکەی کوردستاندا تێچونی یاساکەی خستوەتە ئەستۆی داواکار، هەروەها باس لەوەش نەکراوە کە دەبێ بڕی تێچونەکە بۆ داواکار باس بکرێت، ئەوەش خەوشێکی بەرچاوە لە یاساکەی کوردستاندا، چونکە لەوانەیە فەرمانگەکە یان ئەو فەرمانبەرەی کە ئەرکی پێدانی زانیاری لە سەرە بە ئارەزووی خۆی یان بە مەبەست نرخی تێچونەکە بەرزکاتەوە و داواکار ناچار بکات دەستبەرداری داواکەی بێت.
بەڵام لە یاساکەی تورکیادا تێچونەکانی پێدانی زانیاری خراوەتە سەر بودجەی ئەو دەزگایە یان فەرمانگەیەی کە داوای زانیاری لێدەکرێت. بۆیە بە هەموو پێوەرەکان یاساکەی تورکیا هەلی زیاتر بۆ داواکاری زانیاری دەڕەخسێنێ.
پرەنسیپی حەوتەم: کۆبونەوەکان بە ئاشکرا دەبن
"دەبێ کۆبونەوەی دامودەزگا گشتیەکان بەڕووی جەماوەردا کراوەبن "
لە پرەنسیپە هەرە گرنگەکانی حکومەتی کراوە کە رێکخراوی مادەی 19 زۆر جەختی لەسەر دەکاتەوە پرەنسیپی ئاشکرایی کۆبونەوەکانە بۆ رای گشتی، تەنانەت لە ئەمریکا بەدەر لە یاسای مافی پێدانی زانیاری چەند یاسایەکی دیکەش دەرکراون کە جەخت لەسەر ئاشکرایی کۆبونەوەکان دەکەن و پێیان دەوترێت یاساکانی بەرخۆر و بە پێی ئەو یاسایانە دەبێ کۆبونەوەکانی فەرمانبەرانی حکومەت بۆ گەل کراوەبن. بەڵام یەکێک لە خەوشەکانی هەردوو یاساکە ئەوەیە ئەم پرەنسیپە گرنگە لەبەرچاو نەگیراوە.
یەکێک لە خەوشەکانی هەردوو یاساکە ئەوەیە کە باس لە ئاشکرابونی کۆبونەوەکانی ئەو دامودەزگایانەی حکومەت نەکراوەکە بەشێوەیەک لە شێوەکان پەیوەندیدارن بە ژیانی هاوڵاتیانەوە و کۆبونەوەو بڕیارەکانیان لایەنی نێگەتڤ و پۆزەتیڤ لە سەر ژیانیان جێدەهێڵێت، وەک کۆمیسیۆنەکانی هەڵبژاردن و دەزگاکانی پلاندانان و ماستەرپلانی شارەکان و کۆبونەوەکانی دەزگاکانی پەروەردەو فێرکردن. گەر هاتوو کۆبونەوەی دەزگایەک نهێنی و شارواوە بێت دەبێ لە یاساکەدا بە روونی دەستنیشان کرابێت و بەڵگەو هۆکارەکەشی دیاری بکرێت. لە هەردوو یاساکەدا باس لە ئاشکرابونی کۆبونەوەکان نەکراوە.
جێگەی باسە لە یاسای دەسەڵاتی دادوەری ژمارە (١٤) ساڵی ١٩٩٢، لە هەرێمی کوردستاندا باس لە ئاشکرایی دانیشتنەکانی دادگا کراوە، لە مادەی شەشەمی ئەو یاسایەدا هاتوە:
دانیشتنەکانی دادگاکان ئاشکرا دەبێ، تەنیا لەو حاڵەتەدا نەبێ کە دادگا خۆی بە هۆی لەبەرچاوگرتنی داب و نەریت و پاراستنی رژێمی گشتییەوە بڕیار دەدا نهێنی بێ، بەڵام لە گشت حاڵەتەکاندا راگەیاندنی حوکم هەر دەبێ لە دانیشتنێکی ئاشکرادا بێ.
ئەوە تاکە یاسایە لە هەرێمی کوردستان باسی لە ئاشکرایی کۆبونەوەکان کردوە.
پرەنسیپی هەشتەم: ئاشکرا کردن لە پێش هەمو شتێکەوەیە
ئەو یاسایانەی کە لە گەڵ بنەمای ئاشکراکردنی زانیارییەکان ناکۆک و ناتەبان دەبێ هەموار یان هەڵبوەشێنرێنەوە.
بەگەڕخستنی یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری پێوستی بەوە هەیە هەماهەنگی هەبێت لە نێوان راڤە کردنی یاساکە لە گەڵ یاساکانی دیکەدا، بە مانایەکی دی نابێ ناوەڕۆکی هیچ بڕگەیەکی یاسایەکی دیکە پێچەوانەی یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری بێت و لە کاتی روودانی شتێکی لەو شێوەیە، دەبێ یاسا کۆنەکە یان هەموار بکرێت یاخود هەڵبوەشێنرێتەوە.
لە یاساکەی هەرێمدا بەم شێوەیە ئاماژە بەم بنەمایە کراوە:
مادەی بیستەم: کار بە هیچ دەقێکی یاسایی یان بڕیارێکی ناکۆک لە گەڵ حوکمەکانی ئەم یاسایەدا ناکرێت.
لە یاسای تورکیاشدا هاتوە:
مادەی 5 : پابەندبون بە خستنەبەردەستی زانیارییەکان.
دامودەزگاکان بەرپرسن لە گرتنەبەری رێوشوێنی تەکنیکی و ئیداری بۆ پێدانی هەرجۆرە زانیاری و بەڵگە نامەیەک کە لەم یاسایەدا هاتوە بە کەسی داواکار؛ و لە داواکاریەکان بکۆڵێتەوەو بۆ ئەوەی بە شێوەی گونجاو وراست ورەوان بیانخاتەبەر دەست.
هەموو ئەو یاسایەنی کە لەگەڵ ناوەڕۆکی ئەم یاسایەدا ناگونجێ لە دوای بڵاوکردنەوەی ئەم یاسایە لەکار دەکەون.
ئەوەی بەڕونی دیارە هەردوو یاساکە رەچاوی ئەم بنەمایەیان کردوە، بەڵام لە یاساکەی تورکیادا راشکاوانەتر ئاماژەی پێدراوە، ئەگەرچی لە یاساکەی کوردستاندا لە مادەی چوارەم و بڕگەکانی مادەی حەوتەمدا بەشێوەیەکی ئاشکرا هەمان دەربڕینی یاساکەی تورکیا هاتوە.
پرەنسیپی نۆیەم: پاراستنی ئەوانەی زانیاری دەدەن
پێویستە ئەو کەسانەی کە زانیاری سەبارەت بە هەڵەوکەموکوڕیەکان ئاشکرا دەکەن بپارێزرێن
لە هەندێک یاسادا پاراستنی گیانی ئەو کەسەی کە زانیارییەک ئاشکرا دەکات گرێ دراوەتە سکاڵای کەسێک یان ئەو رێکخراوانەی کە چاودێری مافی بەدەستهێنانی زانیاری دەکەن. بەڵام گەر ئەو کەسە لە پێناوی بەژەوەندی گشتیدا ئەو زانیاریانەی بڵاوکردبێتەوە بە تایبەتی لەو کاتانەی کە سودەکانی بڵاونەکردنەوەی ئەو زانیاریانە لە لە زیانەکانی زۆرتر بێت.
بۆ پراکتیزەکردنی ئە پرەنسیپە لە یاساکەی هەرێمدا مادەی شازدەیەم تەرخانە بە (پاراستنی فەرمانبەر) و تێدا هاتوە:
"نابێت هیچ سزایەک بخرێتەسەر فەرمانبەرێک کەوا زانیاری دەربارەی سەرپێچی یان پێشێل کردنی ئەنجامدراو دژ بە یاسا ئاشکرا دەکات".
بەڵام لە یاساکەی تورکیادا بە هیچ شێوەیەک ئەماژەیەک بەم بنەمایە نەکراوە. ئەمەش خاڵێکی پۆزەتیڤی دیکەی یاساکەی هەرێمە لەبەرامبەر ئەوەی تورکیا.
دەرئەنجام:
یەکەم: یاساکەی هەرێم توانیویەتی بەشی هەرەزۆری پرەنیسپە نێودەوڵەتیەکان مافی بەدەستهێنانی زانیاری جێبەجێ بکات کە لەلایەن رێکخراوی مادەی 19 دەستنیشیانکراوە. ئەمەش پێچەوانەی گریمانەی یەکەمی توێژینەوەکەیە.
دوەم: بەشی زۆری ئەو ئاوارتانەی کە دانراون پێشتر نەخراونەتەبەر تاقیکردنەوە کە ئاخۆ لە کاتی بڵاوکردنەوەیان چ زیانێک بە ئاسایشی گشتی و ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی دەگەیەنێت.
سێیەم: لایەنی جێبەجێکاری یاساکە کە "دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ" لە هەرێمی کوردستان، کەمتەرخەمە لە تەرویجکردن بۆ یاساکەو جێبەجێکردنی یاساکە لە فەرمانگەکانی حکومەت و کەرتی تایبەت.
چوارەم: پراکتیزە کردنی یاساکە لە سەر ئەرزی واقع پێویستی بە پێداچونەوە هەیە و دەبێ لە رێگەی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی وپسپۆرانی یاساییەوە میکانزمی نوێ بۆ جێبەجێکردنی لە کەرتی گشتی و تایبەتدا دیاری بکرێت.
پێنجەم: بەراورد کردن لە نێوان یاساکەی هەرێم و یاساکەی تورکیادا دەردەکەوێت یاساکەی هەرێم لە هەندێ روی تیورییەوە پێشکەوتووترە لەوەی تورکیا لە هەندێ روی دیکەشەوە وەک یەک وان، ئەمەش ئەو گریمانەیە پوچەڵ دەکاتەوە کە پێی وابوو یاساکەی تورکیا پێشکەوتووترە لەوەی هەرێم.
کۆتایی:
هەرچەندە ئەم یاسایە لە ژمارە (167) رۆژی 18/7/2013 رۆژنامەی فەرمی (وەقایعی کوردستان)دا بڵاو بوەتەوە و دەبوایە لە دوای 90 رۆژ لە بڵاوکردنەوەی جێبەجێ بکرایە، بەڵام هێشتا ئەنجومەنی وەزیران و دەستەی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ مادەی بیستەمی یاساکەیان جێبەجێ نەکردوە کە تایبەتە بە درکردنی رێنمایی پێویست بۆ ئاسانکردنی جێبەجێکردنی حوکمەکانی یاساکە.
سەرچاوەکان
کتێبەکان:
- أحمد عزت, حرية تداول المعلومات دراسة قانونية مقارنة,مؤسسة حرية الفكر والتعبير, 2011.
- أشرف فتحي الراعي، حق الحصول على المعلومات - دراسة مقارنة، دار الثقافة والنشر والتوزيع، عمان – الاردن, 2014.
- فرانشيسكا مارتونفي وغابرييال جايغر, امتلك المعلومة, الحصول على المعلومات في الشرق الاوسط وشمال أفريقيا منشورات منظمة الشفافية الدولية 2013.
- ممدوح بحرة, حماية الحياة الخاصة في القانون الجنائي دراسة مقارنة, مكتبة دار الثقافة للنشر والتوزيع, عمان- الاردن, 1996.
- هربرد شیلر، ارتباطات و سلطه فرنگی، ترجمە کاظم معتمد نژاد، نشر علم، تهران – ایران، ١٣٩٠.
گۆڤارەکان:
- ماهنامە علمی تخصصی صدای جمهوری اسلامی، شمارە 55، محسن اسماعیلی، آزادى اطلاعات و حقوق خبرنگار.
- فصلنامه اطلاعات حقوقي, شماره (...) 1390، محمد علی بابائی، آزادي اطلاعات محدوت ها بايدها و نبایدها،.
- فصلنامه حقوق شمارە٤، ١٣٨٨، محمد جواد رضايي زاده و يحى احمدى, مباني حق دسترسي به اسناد و اطلاعات دولتي.
- مجله رهيافت, شماره 47 , 1389، غلامعلي منتظر, نشريات با دسترسي به اطلاعات.
- مجلة الرافدين, لعدد 43. سنة 2010, سیفان باکراد میسروب، حق الحصول على المعلومات و حماية مصادرها.
راپۆرتەکان:
- راپۆرتی رێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی، امتلك المعلومة: الحصول على المعلومات في فلسطين, 2013.
- تقرير العام حول المناظرة الوطنية حول حق الحصول على المعلومة الصادرة عن وزارة الوضيفة العمومية في المملة المغربية, الرباط 2013.
- راپۆرتی کۆنفرانسی "الاعلام والادارة والصول الى المعلومات في المغرب" کە لە لایەن "جمعیة العدالة"ی مەغربیەوە لە رۆژانی25-27/5/2007 لە ریبات رێکخرابوو.
- بلال البرغوثي, الحق في الاطلاع, سلسلة مشروع تطوير القوانين, العدد 20 منشورات الهيئة الفلسطينية لحقوق الانسان, رام الله 2004.
- Kurdistan Region of IraqNote on the Right to Access Information Law ,January 2014 ku Centre for Law and Democracy
ماڵپەڕە ئەلکترۆنیەکان:
- تونی مندل و مونیر زعرور، http://www.law-democracy.org/live/kurdistan-region-of-iraq-analysis-of-right-to-information-law/ .
- حسن نمک دوست تهرانی، حق دسترسي به اطلاعات و امنيت ملي، ماڵپەڕی http://www.mfoi.ir/b_main/articlestext.php?newsstories_id=11&newsstories_newskind=4 .
- حسن نمک دوست تهرانی، حق دسترسی به اطلاعات: بنیانها روند جهانی و جایگاه ایران. http://www.bashgah.net/fa/content/show/4342 تاریخ انتشار در سایت: ۹ آذر ۱۳۸۲.
- رونالد إف. كِتّل، تسليط الضوء على الفساد: قوانين أشعة الشمس وحرية المعلومات،
http://iipdigital.usembassy.gov/st/arabic/publication/2008/06/20080604132658ssissirdile0.1681635.html#ixzz3lh54cbu7
- زكي الوردي، حرية المعلومات. حق إنساني وأداة للديمقراطية. جريدة الزمان, NOVEMBER 3, 2013، http://www.azzaman.com/?p=49703
- القاضي رحيم حسن العكيلي، حق الاطلاع على المعلومات، ماڵپەڕی (السلطة القضائية العراقية) http://www.iraqja.iq/view.1304/ .
یاساکان:
Turkish law On The Right To Information Law No 4982.
یاسی مافی دەسکەوتنی زانیاری لە هەرێمی کوردستان – عێراق، یاسای ژمارە ١١ ساڵی ٢٠١٣،
The Right of Access to Information in the Kurdistan Region
A Comparative Research
Majeed Salih
Abstract
In the current age, information is treated as manufactured goods under the control of market laws. Governmental organizations constantly produce information since every member of society needs to have access to it. This is why that the modern age is called "information age" and the contemporary society is named "information society". In the Kurdistan Region, in which we experience transition to democracy, the demand for accessing to information is increasing. The main reason for that is because a new generation of elites in Kurdistan has understood that a real democracy cannot be obtained without accessing to information for each citizen of the country. On the other hand, in a closed society in which information is produced without sufficient transparency, trust among the members of the society will be decreased. Accordingly, this research sheds lights the meaning of "access to information" and what role it plays in developing society. In addition, the research examines how "access to information" can be important in stabilizing a democratic life in the Kurdistan Region. Last but not least, the research makes a comparison between the laws of access to information in Kurdistan region and the standards of Organization of article 19, the laws that are implemented in Turkey. The research is included with a number of results. To name two of the results, the law of the region has been implemented the international standards of "access to information" declared by Organization of article 19. Second, the executive authority of the law, which is "The Independent Committee of Human rights", has not been able to work with the law properly.
Key Words: Access to information, Kurdistan Region, Organization of article 19, Turkish Law On The Right To Information, Law. Transparency , Exception .
[1] زكي الوردي، حرية المعلومات. حق إنساني وأداة للديمقراطية. جريدة الزمان, NOVEMBER 3, 2013، http://www.azzaman.com/?p=49703 تاریخ الزيارة 5/3/2014.
1 . رونالد إف. كِتّل، تسليط الضوء على الفساد: قوانين أشعة الشمس وحرية المعلومات
http://iipdigital.usembassy.gov/st/arabic/publication/2008/06/20080604132658ssissirdile0.1681635.html#ixzz3lh54cbu7
[3] . محمد علی بابائی، ازادی اطلاعات محدودیتها و بایدها ونبایدها،فصل نامە اطلاع رسانی حقوقی، ل٤٨.
- 2. حسن نمک دوست تهرانی، حق دسترسی به اطلاعات: بنیانها روند جهانی و جایگاه ایران، http://www.bashgah.net/fa/content/show/4342 تاریخ انتشار در سایت: ۹ آذر ۱۳۸۲
[5] دامەزراندنی سەندیکای رۆژنامەنوسانی کوردستان بە سێ قۆناغدا تێپەڕی؛ قۆناغی یەکەم كۆنگرهی یهكهم - دامهزراندن(27-28-29/12/1998) له هەولێر، دواتر لە سنوری ئیدارەی سلێمانی یهكێتی رۆژنامهنووسانی كوردستان دامەزرا و یهكهم گۆنگره(22/4/2001) له سلێمانی ئەنجامدا. لە كۆنگرهی گشتی یهكهم له 13-14-15/12/2003 له ههولێر به ئامادهبوونی(475) ئهندام هەردوو سەندیکاو یەکێتی رۆژنامەنوسان یەکیان گرتەوە.
[6] أحمد عزت, حرية تداول المعلومات دراسة قانونية مقارنة.مؤسسة حرية الفكر والتعبير, 2011, ص 9.
[7] محمد جواد رضايي زاده و يحى احمدى, مباني حق دسترسي به اسناد و اطلاعات دولتي, فصلنامه حقوق شمارە٤. ١٣٨٨، ص٢٢٤
[8] القاضي رحيم حسن العكيلي، حق الاطلاع على المعلومات، ماڵپەڕی (السلطة القضائية العراقية) http://www.iraqja.iq/view.1304/ رۆژی سەردان ٤/٣/٢٠١٤.
[9] . رێکخراوی 19 لە ساڵێ 1987 لە بریتانیا دامەزراوە، ناوەکەی لە مادەی 19 جاڕنامەی مافە مەدەنی و سیاسیەکانی نەتەوە یەکگرتوەکانەوە وەرگرتوە کە تێدا هاتوە " ههرکهسهی مافی ئهوهی ههیه بڕوا به ههر بیروباوهڕێک بکات و به ئازادیش دهریببڕێ، و نابێت بێزاربکرێت، ئهم مافهش ئهوه دهگهێنێ که مڕۆڤ دهتوانێت به ئازادی ههر بیروباوهڕێکی تر وهرگرێت، ههروهها به چهشنهی خۆی نوچهو بیروباوهڕ ههڵبژێرێت و به ههر شێوهێکی پێی بکرێت بڵاوی کاتهوه، نابێت هیچ سنورێکی رامیاری دهوڵهتی رێگای لێ بگرێت".
[10] . وشەی (ئاوارتە) بە مانای (استثناء) دێت، هەرچەندە لە دەقی یاساکەدا وشەی ریسپەڕی لە بەرامبەردا دانراوە، بەڵام لە زاراوەی کرمانجی سەروو وشەی ئاوارتە زۆر بەکاردێت و دەقاودەق بە مانای استثناء دێت.
[12] . حسن نمک دوست تهرانی، حق دسترسی به اطلاعات: بنیانها روند جهانی و جایگاه ایران. سەرچاوەی پێشوو.
[13] .پەرلەمانی تورکیا لە ساڵی 1951 یاسای مافی بەرهەمە فکری و هونەریەکانی بە ژمارە 5846 دەرکردوەو لە ساڵەکانی 2001 و 2012دا هەموارکراوەتەوە.
[14] . تونی مندل و مونیر زعرور، http://www.law-democracy.org/live/kurdistan-region-of-iraq-analysis-of-right-to-information-law/ کاتی سەردان ٤/٣/٢٠١٤